निबंध मराठी : ऑनलाइन शिक्षणाचे फायदे आणि तोटे | डिजिटल शिक्षणाचा प्रभाव | Advantages and Disadvantages of Online Education | Online Shikshan Essay in Marathi

आजच्या डिजिटल युगात ऑनलाइन शिक्षण हा महत्त्वाचा आणि क्रांतिकारी बदल ठरला आहे. विशेषतः कोविड-१९ महामारीनंतर, जेव्हा सर्वसामान्य शिक्षण पद्धती ठप्प झाली, तेव्हा ऑनलाइन शिक्षणाने शिक्षण क्षेत्रात नवे युग सुरू केले. इंटरनेट आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शिक्षण आता चार भिंतींपुरते मर्यादित न राहता घराघरात पोहोचले आहे. या माध्यमातून जगभरातील विद्यार्थी सहज शिक्षण घेऊ शकतात. ऑनलाइन शिक्षणामुळे वेळेची बंधने दूर झाली असून, कोणीही, कुठूनही शिक्षण घेऊ शकतो.

तथापि, यासोबतच काही आव्हाने आणि मर्यादाही समोर आल्या आहेत. काही जणांना तंत्रज्ञानाचा अभाव, इंटरनेट सुविधांची मर्यादा आणि प्रत्यक्ष शिक्षक-विद्यार्थी संवादाचा अभाव जाणवतो. त्यामुळे ऑनलाइन शिक्षणाचे फायदे आणि तोटे दोन्ही आहेत. या निबंधात आपण या पद्धतीच्या सकारात्मक आणि नकारात्मक बाजू, तिचा समाजावर होणारा प्रभाव, तसेच भविष्यातील संधी आणि अडचणी यांचा सविस्तर विचार करणार आहोत.

ऑनलाइन शिक्षणाचे फायदे

१. लवचिकता आणि सुलभता

ऑनलाइन शिक्षणाचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे त्याची लवचिकता आणि सहज उपलब्धता. शालेय शिक्षण पद्धतीत विद्यार्थ्यांना ठरलेल्या वेळेत आणि ठरलेल्या ठिकाणी उपस्थित राहावे लागते, त्यामुळे अनेकांना नियमित शिक्षण घेणे कठीण जाते. उदाहरणार्थ. ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना शाळेत जाण्यासाठी लांबचा प्रवास करावा लागतो, तर नोकरी करणाऱ्या व्यक्तींना वेळेच्या मर्यादेमुळे शिक्षण घेणे अवघड होते.

मात्र, ऑनलाइन शिक्षणामुळे ही बंधने नाहीत. विद्यार्थी आपल्या सोयीप्रमाणे अभ्यास करू शकतात. उदाहरणार्थ. कोणी सकाळी लवकर उठून ऑनलाइन लेक्चर ऐकू शकतो, तर कोणी रात्री उशिरा अभ्यास करू शकतो. याचा विशेषतः व्यावसायिक आणि काम करणाऱ्या लोकांना मोठा फायदा होतो, कारण ते दिवसा नोकरी करून रात्री शिकू शकतात.

भारताच्या ग्रामीण भागातील अनेक विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणासाठी शहरात जावे लागते, ज्यासाठी वेळ आणि पैसा खर्च होतो. मात्र, ऑनलाइन शिक्षणामुळे त्यांना घरबसल्या शिकण्याची संधी मिळते. एका सर्वेक्षणानुसार, भारतातील ६५% विद्यार्थ्यांनी ऑनलाइन शिक्षणामुळे वेळेची बचत झाल्याचे सांगितले असून, त्यांचे दैनंदिन जीवन अधिक सुलभ झाले आहे.

तसेच, विशेष गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठीही ही शिक्षणपद्धती वरदान ठरली आहे. त्यांना कोणत्याही प्रवासाविना सहज शिकता येते. उदाहरणार्थ. व्हीलचेअर वापरणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी ऑनलाइन शिक्षण अधिक सुलभ आणि परिणामकारक ठरते.

२. प्रवेश आणि व्यापक उपलब्धता

ऑनलाइन शिक्षणामुळे शिक्षणाच्या संधींमध्ये मोठी वाढ झाली आहे. आता जगभरातील नामांकित विद्यापीठांचे दर्जेदार अभ्यासक्रम घरबसल्या शिकणे शक्य झाले आहे. उदाहरणार्थ. हार्वर्ड विद्यापीठाचा ‘CS50’ हा कॉम्प्युटर सायन्स कोर्स, स्टॅनफर्डचा ‘मशीन लर्निंग’ कोर्स, तसेच ऑक्सफर्डचे विविध ऑनलाइन अभ्यासक्रम अनेकदा मोफत किंवा अगदी कमी शुल्कात उपलब्ध असतात. भारतातही ‘स्वयम’ (SWAYAM), ‘एनपीटीईएल’ (NPTEL) आणि ‘उडेमी’ (Udemy) सारख्या प्लॅटफॉर्ममुळे शिक्षण अधिक सुलभ आणि सर्वांसाठी खुलं झालं आहे.

याचा सर्वाधिक लाभ आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत विद्यार्थ्यांना आणि परदेशात जाऊन शिकणे शक्य नसलेल्या लोकांना झाला आहे. २०२३ च्या एका अहवालानुसार, भारतात २ कोटींहून अधिक विद्यार्थ्यांनी ऑनलाइन कोर्सेससाठी नोंदणी केली. त्यामुळे शिक्षणाचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर वाढला असून, शिक्षण फक्त श्रीमंतांपुरते मर्यादित राहिलेले नाही.

ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांसाठीही ही शिक्षणप्रणाली वरदान ठरली आहे. आता महाराष्ट्रातील एखाद्या लहानशा खेड्यातील विद्यार्थ्यालाही दिल्लीतील किंवा आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील उत्तम शिक्षकांकडून शिकण्याची संधी मिळू शकते. हे शिक्षणातील असमानता कमी करण्यासाठी एक महत्त्वाचे पाऊल आहे.

याशिवाय, वेगवेगळ्या वयोगटांतील लोकांसाठीही शिक्षणाची दारे खुली झाली आहेत. उदाहरणार्थ. चाळीशी ओलांडलेली व्यक्ती देखील आता नवीन कौशल्ये आत्मसात करू शकते, जे पूर्वी शक्य नव्हते. त्यामुळे ऑनलाइन शिक्षणाने शिक्षणाच्या संकल्पनेत खऱ्या अर्थाने क्रांती घडवली आहे.

३. विविध शिकण्याचे पर्याय

ऑनलाइन शिक्षणात पारंपरिक शिक्षणाच्या तुलनेत अधिक विविध आणि लवचिक शिकण्याचे पर्याय उपलब्ध आहेत. व्हिडिओ लेक्चर्स, ऑडिओ रेकॉर्डिंग्ज, पीडीएफ नोट्स, ऑनलाइन क्विझ, तसेच थेट चर्चासत्रे (interactive sessions) यामुळे विद्यार्थी आपल्या सोयीप्रमाणे आणि आवडीनुसार शिक्षण घेऊ शकतात. उदाहरणार्थ. जर एखाद्या विद्यार्थ्याला गणितातील ‘कॅल्क्युलस’ संकल्पना नीट समजली नसेल, तर तो तोच व्हिडिओ पुन्हा पाहू शकतो, पूरक नोट्स वाचू शकतो किंवा यूट्यूबसारख्या प्लॅटफॉर्मवर त्यासंबंधी अधिक शिकू शकतो.

पारंपरिक वर्गात शिक्षक एकाच पद्धतीने शिकवतात, परंतु प्रत्येक विद्यार्थ्याला तीच पद्धत समजेल असे नाही. मात्र, ऑनलाइन शिक्षणात ही मर्यादा राहत नाही. शिवाय, गेमिफिकेशन (Gamification) तंत्राचा उपयोग केल्याने शिकण्याची प्रक्रिया अधिक आकर्षक आणि प्रभावी होते. उदाहरणार्थ. ‘ड्युओलिंगो’सारख्या ॲप्समुळे भाषा शिकणे अधिक सोपे आणि खेळासारखे मजेदार झाले आहे.

याशिवाय, ऑनलाइन शिक्षण विद्यार्थ्यांना त्यांच्या गरजेनुसार विशिष्ट विषयांवर भर देण्याची संधी देते. उदाहरणार्थ. कोणाला कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) किंवा सायबरसुरक्षा शिकायचे असल्यास, त्यावर केंद्रित कोर्स सहज निवडता येतो, जे पारंपरिक शिक्षण प्रणालीत सहज शक्य नसते.

४. खर्चात बचत

ऑनलाइन शिक्षणामुळे शिक्षणाशी संबंधित अनेक खर्च मोठ्या प्रमाणात कमी होतात, जे नियमित शिक्षणाच्या पद्धतीत टाळता येत नाहीत. विद्यार्थ्यांना शाळा किंवा महाविद्यालयात जाण्यासाठी होणारा प्रवास खर्च, निवास खर्च (हॉस्टेल फी) आणि छापील पुस्तकांवरील खर्च कमी करता येतो. ऑनलाइन शिक्षणामुळे हे सर्व खर्च खूपच कमी होतात. अनेक अभ्यासक्रम मोफत उपलब्ध असतात आणि काही अभ्यासक्रमांसाठी ठराविक शुल्क भरावे लागते, पण ते नियमित शिक्षणाच्या तुलनेत अधिक परवडणारे असतात. उदाहरणार्थ. एका नियमित एमबीए कोर्ससाठी १० ते १५ लाख रुपये खर्च येऊ शकतात, तर ऑनलाइन एमबीए कोर्स २ ते ५ लाख रुपयांत पूर्ण करता येतो. तसेच, डिजिटल नोट्स आणि ई-बुक्समुळे छापील पुस्तकांवरील खर्च मोठ्या प्रमाणात कमी होतो.

भारतात अनेक कुटुंबांसाठी उच्च शिक्षणाचा खर्च परवडणारा नसतो, मात्र ऑनलाइन शिक्षणामुळे ही अडचण बऱ्याच प्रमाणात कमी झाली आहे. एका अभ्यासानुसार, ऑनलाइन शिक्षणामुळे विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणावरील एकूण खर्चात सुमारे ६०% घट झाल्याचे आढळले आहे. याशिवाय, शिक्षण संस्थांसाठीही ऑनलाइन शिक्षण अधिक किफायतशीर ठरते. वर्गखोल्या, फर्निचर आणि अन्य भौतिक सुविधा यावरील खर्च कमी झाल्यामुळे शिक्षणसंस्था विद्यार्थ्यांना अधिक परवडणाऱ्या शुल्कात शिक्षण देऊ शकतात. उदाहरणार्थ. शाळांना दरवर्षी लाखो रुपये इमारतीच्या देखभालीसाठी खर्च करावे लागतात, तर ऑनलाइन शिक्षणामुळे हा खर्च मोठ्या प्रमाणात टाळता येतो.

५. तंत्रज्ञानाचा वापर आणि कौशल्य विकास

ऑनलाइन शिक्षणामुळे विद्यार्थ्यांना तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर करण्याची संधी मिळते, जी आजच्या डिजिटल युगात अत्यंत महत्त्वाची आहे. संगणक, इंटरनेट आणि सॉफ्टवेअरचा प्रभावी वापर शिकणे हे भविष्यातील करिअरसाठी आवश्यक ठरते. उदाहरणार्थ. ऑनलाइन कोर्सेसमध्ये प्रेझेंटेशन तयार करणे, डेटा विश्लेषण, प्रोग्रामिंग तसेच डिजिटल मार्केटिंग यांसारख्या कौशल्यांचा समावेश असतो.

भारतामध्ये माहिती तंत्रज्ञान (IT) क्षेत्रातील नोकऱ्यांची मागणी झपाट्याने वाढत आहे. ऑनलाइन शिक्षणामुळे विद्यार्थ्यांना या क्षेत्रातील आवश्यक कौशल्ये विकसित करता येतात. उदाहरणार्थ. ‘कोर्सेरा’ आणि ‘एडएक्स’ यांसारख्या प्लॅटफॉर्म्सवरील कोडिंग कोर्सेस लाखो विद्यार्थ्यांना प्रोग्रामिंग क्षेत्रात करिअर घडवण्यास मदत करत आहेत. तसेच, शिक्षकही नवे तंत्रज्ञान आत्मसात करून आपली अध्यापन पद्धती अधिक प्रभावी बनवू शकतात.

एका संशोधनानुसार, ७०% विद्यार्थ्यांनी नमूद केले की ऑनलाइन शिक्षणामुळे त्यांची डिजिटल कौशल्ये सुधारली आहेत. याशिवाय, आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) आणि मशीन लर्निंग (ML) यांसारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर शिक्षण अधिक वैयक्तिक आणि प्रभावी बनवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जात आहे.

ऑनलाइन शिक्षणाचे तोटे

१. थेट संवादाचा अभाव

ऑनलाइन शिक्षणात विद्यार्थी आणि शिक्षक यांच्यातील तोंडी संवाद मर्यादित असतो, जो प्रत्यक्ष वर्गातील शिकण्याच्या प्रक्रियेसाठी महत्त्वाचा असतो. वर्गात विद्यार्थी त्वरित प्रश्न विचारू शकतात, चर्चेत सहभागी होऊ शकतात आणि संकल्पना स्पष्ट करून घेऊ शकतात, पण ऑनलाइन शिक्षणात ही संधी मर्यादित असते.

व्हिडिओ कॉल किंवा चॅटद्वारे संवाद होतो, पण तो प्रत्यक्ष उपस्थितीत होणाऱ्या संभाषणाइतका प्रभावी ठरत नाही. उदाहरणार्थ. शिक्षकांना विद्यार्थ्यांची शिकण्याची स्थिती समजून घेण्यासाठी त्यांच्या हावभावांचा आधार घेता येत नाही. त्यामुळे काही वेळा विद्यार्थ्यांना संकल्पना स्पष्ट समजत नाहीत आणि याचा त्यांच्या आत्मविश्वासावर नकारात्मक परिणाम होतो.

याशिवाय, इतर विद्यार्थ्यांसोबत संवादाची संधी कमी मिळते, ज्यामुळे गटचर्चा, समस्या सोडवण्याची क्षमता आणि सहकार्याने शिकण्याचा अनुभव मर्यादित राहतो. एका संशोधनानुसार, ४५% विद्यार्थ्यांनी ऑनलाइन शिक्षण घेताना शिक्षकांशी आणि इतर विद्यार्थ्यांशी संवाद साधताना अडचणी येतात, असे नमूद केले.

तसेच, ऑनलाइन शिक्षणात शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांमध्ये नैसर्गिक भावनिक जोड निर्माण होण्यास अडथळा येतो, जो विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रेरणेसाठी महत्त्वाचा ठरतो.

२. इंटरनेट आणि तंत्रज्ञानावर अवलंबन

ऑनलाइन शिक्षणासाठी वेगवान इंटरनेट आणि योग्य तांत्रिक साधने (जसे की लॅपटॉप, स्मार्टफोन किंवा टॅबलेट) आवश्यक असतात. मात्र, भारतातील अनेक ग्रामीण भागांत अजूनही इंटरनेट सुविधा उपलब्ध नाही किंवा त्याचा वेग अत्यंत कमी आहे. तसेच, आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत कुटुंबांसाठी ही उपकरणे मिळवणे कठीण होते.

एका अहवालानुसार, भारतातील ४०% विद्यार्थ्यांकडे ऑनलाइन शिक्षणासाठी आवश्यक तांत्रिक साधने उपलब्ध नाहीत. त्यामुळे अनेकांना शिक्षणाची समान संधी मिळत नाही.

याशिवाय, तांत्रिक अडचणी जसे की इंटरनेट कनेक्शन खंडित होणे, सर्व्हर डाउन होणे किंवा उपकरणे अचानक बंद पडणे यामुळे शिक्षणात व्यत्यय येतो. उदाहरणार्थ. महत्त्वाच्या लेक्चरदरम्यान इंटरनेट खंडित झाल्यास विद्यार्थ्यांचे नुकसान होते.

महाराष्ट्रातील काही भागांमध्ये नियमित विद्युत पुरवठ्याचा अभाव असल्यामुळे ऑनलाइन शिक्षण शक्य होत नाही. तसेच, मोबाईल डेटा किंवा ब्रॉडबँड सेवांचा खर्च अनेकांसाठी परवडत नाही.

३. एकाग्रतेचा अभाव

घरातून शिकताना विद्यार्थ्यांना अनेक व्यत्यय येतात, जे त्यांच्या एकाग्रतेवर परिणाम करतात. घरगुती कामे, टीव्ही, मोबाइल फोन, भावंडांचा गोंधळ किंवा इतर कौटुंबिक जबाबदाऱ्या यामुळे त्यांचे लक्ष विचलित होते. शाळेच्या वर्गात शिस्तबद्ध वातावरण असते आणि शिक्षकांचे मार्गदर्शन मिळते, पण ऑनलाइन शिक्षणात स्वतःवर नियंत्रण ठेवण्याची क्षमता महत्त्वाची ठरते.

अनेक विद्यार्थ्यांना ही शिस्त पाळणे कठीण जाते. एका अभ्यासानुसार, ऑनलाइन लेक्चरदरम्यान ५०% विद्यार्थी सोशल मीडियावर सक्रिय असतात किंवा गेम खेळत असतात. तसेच, घरातील वातावरण शिकण्यासाठी पोषक नसेल, तर अभ्यासात अडचणी येतात. उदाहरणार्थ. एकाच खोलीत अनेक कुटुंब सदस्य असतील, तर विद्यार्थ्याला शांतपणे शिकणे कठीण होते. याशिवाय, स्क्रीनकडे सतत पाहिल्याने डोळ्यांचा थकवा आणि एकाग्रतेची कमतरता निर्माण होते.

४.सामाजिक विकासावर परिणाम

शाळा आणि महाविद्यालये केवळ अभ्यासासाठी नसून, विद्यार्थ्यांच्या सामाजिक कौशल्यांच्या वाढीसाठीही महत्त्वाची भूमिका बजावतात. मित्रांसोबत संवाद, गटकार्य, खेळ आणि सांस्कृतिक उपक्रम यामुळे विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास होतो. मात्र, ऑनलाइन शिक्षणात या संधी मर्यादित असतात. परिणामी, विद्यार्थ्यांना एकटेपणाचा अनुभव येतो आणि आत्मविश्वास कमी होतो.

याशिवाय, दीर्घकाळ स्क्रीनसमोर बसण्याचा मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावरही परिणाम होतो. उदाहरणार्थ. डोळ्यांचा थकवा, डोकेदुखी, मानदुखी आणि तणाव यांसारख्या समस्या वाढतात. एका संशोधनानुसार, ३०% विद्यार्थ्यांनी एकटेपणाची तक्रार केली आहे, तर २५% विद्यार्थ्यांनी शारीरिक समस्या अनुभवल्या आहेत.

सामाजिक संवादाचा अभाव असल्याने विद्यार्थ्यांची नेतृत्व क्षमता आणि गटामध्ये सहयोग करण्याची सवय विकसित होण्यास अडचणी येतात. परिणामी, भविष्यात कामाच्या ठिकाणी इतरांशी समन्वय साधणे आणि नवे व्यावसायिक संबंध प्रस्थापित करणे अधिक कठीण ठरू शकते.

५.प्रामाणिकपणाचे प्रश्न आणि गुणवत्तेची चिंता

ऑनलाइन परीक्षांमध्ये नक्कल करणे सोपे असते, कारण प्रत्यक्ष देखरेख नसते. त्यामुळे विद्यार्थ्यांचे योग्य मूल्यमापन करणे कठीण होते. उदाहरणार्थ. अनेक विद्यार्थी पुस्तके, इंटरनेट किंवा मित्रांची मदत घेऊन परीक्षा देतात. परिणामी, शिक्षणाची गुणवत्ता आणि प्रमाणपत्रांची विश्वसनीयता यावर प्रश्नचिन्ह निर्माण होते.

याशिवाय, ऑनलाइन शिक्षणात प्रयोगात्मक शिक्षणाचा अभाव असतो. त्यामुळे विज्ञान, अभियांत्रिकी आणि वैद्यकीय शिक्षण यासारख्या क्षेत्रात अडचणी निर्माण होतात. उदाहरणार्थ. प्रयोगशाळेत प्रत्यक्ष प्रयोग न करता केवळ व्हिडिओ पाहून विद्यार्थी पूर्णपणे शिकू शकत नाहीत.

एका अहवालानुसार, ३५% विद्यार्थ्यांनी प्रयोगात्मक शिक्षणाच्या अभावामुळे शिक्षणात अडथळा आल्याचे नमूद केले आहे. तसेच, ऑनलाइन शिक्षणाची गुणवत्ता शिक्षकांच्या प्रशिक्षणावर आणि प्लॅटफॉर्मच्या स्थिरतेवर अवलंबून असते, जी नेहमीच समान राहात नाही.

निष्कर्ष

ऑनलाइन शिक्षण हे एक प्रभावी साधन आहे, ज्यामुळे शिक्षण अधिक व्यापक आणि सुलभ झाले आहे. लवचिकता, विस्तृत उपलब्धता, खर्च बचत, विविध शिकण्याच्या संधी आणि तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर यामुळे विद्यार्थ्यांना नवीन दृष्टीकोन मिळत आहे. मात्र, प्रत्यक्ष संवादाचा अभाव, तांत्रिक मर्यादा, एकाग्रतेच्या अडचणी, सामाजिक कौशल्यांच्या वाढीतील अडथळे आणि शिक्षणाच्या गुणवत्तेबाबतच्या शंका यांसारख्या अडचणींवरही लक्ष द्यावे लागेल.

या दोन्ही बाजू लक्षात घेता, ऑनलाइन शिक्षण संपूर्णतः स्वीकारणे किंवा पूर्णतः नाकारणे योग्य नाही. भविष्यात हे शिक्षण अधिक प्रभावी करण्यासाठी सरकार, शैक्षणिक संस्था आणि पालकांनी मिळून पुढील उपाययोजना कराव्यात:

ग्रामीण आणि दुर्गम भागांत इंटरनेट सुविधा सुधारणे.

शिक्षकांना डिजिटल साधनांचे सखोल प्रशिक्षण देणे.

विद्यार्थ्यांसाठी अधिक प्रगत आणि आकर्षक शिक्षण प्रणाली विकसित करणे.

ऑनलाइन परीक्षांच्या विश्वासार्हतेसाठी कठोर नियम आणि अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर करणे.

तसेच, ‘हायब्रिड शिक्षण प्रणाली’ स्वीकारल्यास—जिथे ऑनलाइन आणि प्रत्यक्ष शिकवणी यांचा समतोल राखला जाईल—शिक्षण अधिक प्रभावी ठरू शकते. उदाहरणार्थ. संकल्पनात्मक शिक्षण ऑनलाइन घेतले, तर प्रत्यक्ष वर्गात त्याचा अनुभवात्मक अभ्यास करून दोन्ही शिक्षणपद्धतींचा योग्य समन्वय साधता येईल.

शेवटी, ऑनलाइन शिक्षण ही केवळ एक सुविधा नसून विद्यार्थ्यांचे भविष्य उज्ज्वल करण्याची आणि समाजाच्या प्रगतीस गती देण्याची संधी आहे. योग्य दिशेने आणि प्रभावी पद्धतीने वापरल्यास, शिक्षणाचा अधिकार प्रत्येक विद्यार्थ्यापर्यंत पोहोचवता येईल.

वाचा – विविध निबंध

मराठी निबंध : माझा आवडता सण - दिवाळी | Maza Avadta San Diwali

मराठी निबंध : माझा शाळेचा पहिला दिवस | My First Day at School